For English, please scroll down.

Piosenka “Miasteczko Bełz”

W toku badań nad spuścizną prawniczą Jana Brzechwy (nr umowy 2018/29/B/HS5/02729), ujawnił się opis wyroku Sądu Okręgowego we Lwowie, niespotykanego w innych źródłach. Jest to wyrok mający znaczenie dla ważnej, do dziś wykonywanej pieśni żydowskiej “Miasteczko Bełz” (Mein Sztetełe Bełz, jid. ‏מײַן שטעטעלע בעלז‎). Dlatego warto podzielić się tym odkryciem w internecie, udostępniając znalezisko chociażby dla badaczy zajmujących się kulturą żydowską.

Prawnik Jan Brzechwa

Jan Brzechwa, znany przed wojną jako Jan Lesman, był polskim prawnikiem pochodzenia żydowskiego, urodzonym i wychowanym w spolonizowanej, inteligenckiej rodzinie. Przed drugą wojną światową posługiwał się pseudonimem Jan Brzechwa w swojej działalności poetyckiej – zresztą pseudonimem, który zaproponował mu jego kuzyn, znany poeta Bolesław Leśmian. W 1946 r., przeżywszy drugą wojnę światową w Warszawie i Łodzi, Jan Lesman zmienił nazwisko na Brzechwa w oficjalnych rejestrach, m.in. w swojej teczce osobowej w Radzie Adwokackiej w Warszawie. Fakt, że Jan Lesman nie trafił do getta i przeżył wojnę, w dostępnych źródłach kojarzy się m.in. z anegdotą na temat tego, że był zbyt zakochany, aby obawiać się hitlerowskich okupantów (przez co traktowali go jako niepoczytalnego). Prawie zginął jednak z rąk polskich powstańców w 1944 roku, z powodu jakiegoś nieporozumienia (ciekawe opisy tych wydarzeń znalazły się w biografii “Brzechwa nie dla dzieci” autorstwa Mariusza Urbanka (Warszawa, 2013), książce opartej na wspomnieniach tamtych wydarzeń).

W okresie 1926-1939, pomiędzy uchwaleniem polskiej ustawy z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskim (Dz.U. 1926 nr 48 poz. 286), a wybuchem drugiej wojny światowej, Jan Brzechwa został ekspertem prawa autorskiego o światowej renomie. Reprezentował strony przed polskimi sądami jako adwokat, najczęściej po stronie autorów w sądach karnych przeciwko oskarżonym prywatnie naruszycielom, a także z ramienia ZAiKS (dzisiaj znanej jako największa w Polsce organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi). Ze względu na to, że prowadził wiele spraw o naruszenia praw autorskich, mógł przesyłać ich opisy do czasopism, m.in. do wydawanych po francusku “Le Droit d’Auteur” i “Inter Auteurs” oraz włoskiego “Il diritto di autore”. Miało to miejsce w latach 1931-1938.

Po zestawieniu i zbadaniu doniesień warszawskiego adwokata zauważyć można, że niektóre z opisywanych procesów były szeroko omawiane w prasie, pozwalając na weryfikację doniesień Brzechwy z jednej strony i samodzielne opisanie tych procesów (bez znajomości pism Brzechwy), z drugiej. Jednak jedna z tych spraw jest wyjątkowa, ponieważ Brzechwa przedstawił jej być może najdokładniejszy, dostępny do dzisiaj, opis.

Opis procesu w “Il diritto di autore” (IDA) z 1937

Jak można dowiedzieć się z “Il diritto di autore” z 1937 r. (źródło dostępne jest we włoskich archiwach cyfrowych http://digitale.bnc.roma.sbn.it), w dniu 9 marca 1937 r. Sąd Okręgowy we Lwowie umorzył sprawę karną (VI I K 21/36) o naruszenie praw autorskich poprzez publikację piosenki “Miasteczko Bełz” (1). Oskarżał Alexander Olschanetzky, który wydał piosenkę w Nowym Jorku, a oskarżonymi byli, według doniesienia Jana Brzechwy, panowie Licht i Kuryłowicz. Licht występował jako autor muzyki. Naruszycielska publikacja miała nastąpić w wydawnictwie „Pro arte” we Lwowie w 1935 r. Porównując opis Jana Brzechwy z zachowanym wycinkiem prasowym (2), można mieć wątpliwości, czy pan A. Kuryłowicz był autorem słów (jak u Brzechwy), czy wydawcą. W wycinku prasowym pojawiają się jeszcze dodatkowi oskarżeni: Stanisław Krebs jako wydawca i pan Perec, jako autor muzyki. Nazwisko Licht w wycinku zostało zapisane jako “Lis”, co może wynikać z faktu robienia relacji “ze słuchu”. Imiona oskarżonych muzyków są nieznane.

Lwowscy autorzy uniewinnieni

Sąd karny powołał w sprawie biegłych, którzy mieli rozstrzygnąć, czy piosenka Lichta była kopią piosenki Olschanetzky’ego. Uznano, że obie piosenki są połączeniem znanych od dawna żydowskich pieśni ludowych oraz, że są między nimi różnice. Zdaniem biegłych, wersja amerykańskiego kompozytora miała być bardziej zręczna. Wersja oskarżonego Lichta miała się mieć gorszą strukturę oraz różnić się od niej tonalnością i rytmem. Sąd uznał, że obie piosenki były za mało oryginalne i zbyt mocno oparte na znanych motywach, aby któremuś z nich przyznać ochronę autorską. W tym zakresie pomiędzy notatką prasową z krakowskiego “Nowego Dziennika”, a relacją Jana Brzechwy, nie ma różnic. Proces miał być długi i przesłuchano kilku biegłych, który znawczo wypowiadali się na temat kompozycji obu dzieł. Sąd uniewinnił oskarżonych, zauważając, po pierwsze, różnice pomiędzy utworami oraz, po drugie, fakt inspirowania się przez obu autorów żydowskim folklorem (powiedzielibyśmy dziś – należącym do domeny publicznej).

Jan Brzechwa nie zgadzał się z tym wyrokiem. Trudno powiedzieć, na jakie argumenty powoływał się w sądzie, jeśli faktycznie reprezentował Alexandra Olschanetzky’ego w procesie (co należy uznać za prawdopodobne). W swojej publikacji dla “Il diritto di autore” krytykował wyrok, porównując polską regulację do ustawy włoskiej.

Inne źródła

W komentarzu Brzechwy do ustawy o prawie autorskim, złożonym do druku w 1939 r., ale niewydanym ze względu na wybuch wojny, istnieje wzmianka o orzeczeniu w podobnej – a jednocześnie jakże różnej – sprawie: “Melodia “Horst-Wessel-Lied”, złożona z różnych motywów popularnych, wywierająca na tłumy potężne wrażenie i budząca w nich uczucia szczególnie żywe, winna korzystać z ochrony prawnej jako opracowanie, zwłaszcza, iż nie była ona dotychczas w tej postaci znana. (S. K. niemiecki, z dn. 2.XIII, 1936, D. A. 1937, str. 129)” (3). Jan Brzechwa bliżej nie uzasadnił, dlaczego to orzeczenie znalazło się w jego zestawieniu. Trzeba jednak przyznać, że liczba tez orzeczeń zagranicznych, głównie francuskich, przekraczała w jego opracowaniu liczbę orzeczeń polskich. Można przypuszczać, że umieścił w książce po prostu wszystkie tezy orzeczeń dotyczących prawa autorskiego, jakie posiadał.

Jest prawdopodobne, że zamieszczony we włoskiej prasie opis międzynarodowego procesu o prawa do piosenki “Miasteczko Bełz”, przygotowany przez Jana Brzechwę, jest dokładniejszym źródłem informacji, niż krótki i niepotwierdzony gdzie indziej wycinek prasowy z “Nowego Dziennika”. Poza tym, niewyjaśnione jest, kto dokonał przeróbki piosenki w warszawskim getcie na pieśń “Warszawo ma”. W internecie krążą kontrowersje na ten temat, dlatego temat jest wart bliższego zbadania i spopularyzowania przez kwalifikowanych specjalistów.

Przypisy:

(1) J. Lesman, Il diritto d’autore in Polonia, IDA 1937, s. 209-221.

(2) Nowy Dziennik (Kraków), 1937/71, 12.03.1937, s. 13.

(3) J. Lesman (J. Brzechwa), Prawo autorskie. Komentarz, Praca złożona do druku w 1939 r., nieopubl., zachowany w formie egzemplarza korektorskiego w domu prof. Jana Namitkiewicza w Milanówku i zwrócony autorowi po wojnie, s. 49.

***

The Song “Miasteczko Bełz” (“Bełz Town”)

In the course of research on the legacy of Jan Brzechwa as a lawyer (contract number 2018/29/B/HS5/02729), we came across the judgment of the District Court in Lviv, not found in other sources. The judgment sheds light on the important, still performed Jewish song “Miasteczko Bełz” (Mein Sztetełe Bełz, Yiddish מײַן שטעטעלע בעלז). Therefore, the discovery is worth sharing on the internet, making it available, for example, to researchers of Jewish culture.

Jan Brzechwa, the lawyer

Jan Brzechwa, known before the war as Jan Lesman, was a Polish lawyer of Jewish origin, born and raised in a Polonized family of intellectuals. Before the Second World War, he used the pseudonym Jan Brzechwa in his poetry – a pseudonym proposed to him by his cousin, the well-known poet Bolesław Leśmian. In 1946, having survived the Second World War in Warsaw and Łódź, Jan Lesman changed his name to Brzechwa in official registers, incl. in his personal file at the Bar Council in Warsaw. The fact that Jan Lesman did not end up in the ghetto and survived the war is associated in available sources, among others, with an anecdote that he was too much in love to be afraid of the Nazi occupiers (which made him seem insane to anyone involved). However, he almost died at the hands of Polish insurgents in 1944, due to some misunderstanding (interesting descriptions of these events can be found in the biography titled “Brzechwa not for children” by Mariusz Urbanek (Warsaw, 2013), in a book based on memories of these events).

In the period 1926-1939, between the adoption of the Polish Act of March 29, 1926 on copyright (Journal of Laws 1926 No. 48 item 286) and the outbreak of World War II, Jan Brzechwa became a world-renowned copyright expert. He represented parties before Polish courts as an attorney, most often on the authors’ side in criminal courts against privately accused infringers, and also on behalf of ZAiKS (today known as the largest copyright collective management organization in Poland). Because Brzechwa conducted many copyright infringement cases, he was able to send their descriptions to magazines, including “Le Droit d’Auteur” and “Inter Auteurs” printed in French and the Italian “Il diritto di autore”. He published with such titles in 1931-1938.

After compiling and examining the reporting of the Warsaw lawyer, it may be noticed that some of the described court trials were widely discussed in the press, allowing for the Brzechwa’s reports to be verified, on the one hand, and for parallel description of these trials (without knowing Brzechwa’s writings), on the other hand. However, one of these cases is unique because Brzechwa gave, perhaps, the most accurate description available to date.

Description of the case in “Il diritto di autore” (IDA) of 1937

As provided by “Il diritto di autore” of 1937 (the source is available in Italian digital archives http://digitale.bnc.roma.sbn.it), on March 9, 1937, the District Court in Lviv discontinued the criminal case (VI I K 21/36) for infringement of copyright by publishing the song “Miasteczko Bełz” (1). Alexander Olschanetzky, who had released the song in New York, accused, according to a report by Jan Brzechwa, Mr. Licht and Mr. Kuryłowicz. Licht acted as a music writer. The infringing publication was to take place in the publishing house “Pro arte” in Lviv, in 1935. Comparing the description of Jan Brzechwa with the preserved press excerpt (2), one can doubt whether Mr. A. Kuryłowicz was the author of the words (as in Brzechwa’s report) or the publisher. There are additional accused listed in the press clip: Mr. Stanisław Krebs as the publisher and Mr. Perec as the author of the music. The surname Licht in the press excerpt has been spelled “Lis”, which may be due to the making of the account “by ear”. The first names of the accused musicians are unknown.

Lviv authors acquitted

The criminal court called in experts to decide whether Licht’s song was a copy of Olschanetzky’s song. It was recognized that the two songs are a combination of long-known Jewish folk songs and that there are differences between them. According to expert witnesses, the version of the American composer was supposed to be more skillful. The accused Licht’s version was supposed to have a worse structure and differ from it in terms of tonality and rhythm. The court found that both songs were not original enough and too strongly based on known motifs to substantiate granting copyright protection to any one of them. In this respect, there are no differences between the press release from “Nowy Dziennik” in Kraków and the account of Jan Brzechwa. The trial was supposed to be long and several expert witnesses were questioned, sharing knowledgeable opinions on the composition of both works. The court acquitted the accused, noting, first, the differences between the works and, second, the fact that both authors were inspired by Jewish folklore (we would say today – being musical works belonging to the public domain).

Jan Brzechwa did not agree with this judgment. It is difficult to say what arguments he relied on in court if he actually represented Alexander Olschanetzky (which should be considered probable). In his publication for “Il diritto di autore”, he criticized the verdict, comparing the Polish regulation to the Italian law.

Other sources

In Brzechwa’s commentary to the Copyright Act, submitted for publication in 1939, but not published due to the outbreak of the war, there is a mention of a similar – and, at the same time, a very different – case: “Melody of “Horst-Wessel-Lied”, composed of various popular motifs, impressing the crowds and evoking particularly vivid feelings in them, should benefit from legal protection as an elaboration, especially since it was not known in this form so far. (German Court of Cassation, dated 2.XIII.1936, D. A. 1937, p. 129)” (3) (translation from Polish – Ewa Fabian). Jan Brzechwa did not explain why this ruling was included in his book. It must be admitted, however, that the number of foreign judgments, mainly French, in this unprinted collection exceeded the number of Polish judgments. It may be assumed that Jan Brzechwa simply included in the book all the fragments of the copyright judgments that he owned.

It is probable that the description of the international trial for the protection of rights to the song “Miasteczko Bełz”, prepared by Jan Brzechwa, published in the Italian press, is a more accurate source of information than a short and unconfirmed press excerpt from “Nowy Dziennik”. Also, it remains unclear who transformed the song in question in the Warsaw ghetto into the song “Warszawo ma” (“Oh, My Warsaw”). There is a controversy on this topic on the internet which makes it worth investigating and popularizing more closely by qualified specialists.

Footnotes:

(1) Lesman, J., Il diritto d’autore in Polonia, IDA 1937, pp. 209-221.

(2) Nowy Dziennik (Kraków), 1937/71, March 12, 1937, p. 13.

(3) Lesman, J., (Brzechwa J.), Copyright. Commentary, work submitted for publication in 1939, unpublished, preserved in the form of a proofreading copy in the house of prof. Jan Namitkiewicz in Milanówek and returned to the author after the war, p. 49.