„Myśl prawnicza jest powolna i, zapewne, tej powolności codzienne stosunki ludzkie zawdzięczają swa równowagę. Jednakowoż zachodzą w świecie materialnym wydarzenia, które od prawa wymagają większej elastyczności. Cóż dopiero, gdy idzie o domenę ludzkiej twórczości, gdzie rządzi irracjonalizm, przypadek i niespodzianka. W tej dziedzinie normy prawne muszą być zmienne, muszą podążać za kaprysem przejawów twórczych i bezustannie treść swą odświeżać” – Jan Lesman (Droit de suite w prawie autorskiem, „Palestra”, rocznik 1933, s. 191-203).

Cel naukowy projektu

Mimo upływu połowy wieku od jego śmierci, obecnie jedynie nieliczni specjaliści w dziedzinie prawa autorskiego w Polsce wiedzą, że ten wybitny poeta był także jego współtwórcą, znakomitym znawcą i praktykiem. Powodem tego był m.in. fakt, iż zajmował się on dogmatyką prawa pod rodowym nazwiskiem Lesman. Ponadto jego komentarz do prawa autorskiego, złożony do druku we wrześniu 1939 roku, spłonął podczas bombardowania zakładu poligraficznego, a pozostały dorobek twórczy w dziedzinie prawa pozostaje w rozproszeniu.

Projekt opiera się na hipotezie, uprawdopodobnionej wstępnie w dotychczas przeprowadzonych badaniach, że myśl J.W. Lesmana miała znaczący wpływ na rozwój instytucji zarówno polskiego, jak i międzynarodowego prawa autorskiego. Podstawą dla takiego założenia jest z jednej strony pozycja J.W. Lesmana we wiodącej polskiej organizacji zajmującej się ochroną i – jeśli użyć dzisiejszej terminologii – lobbingiem na rzecz twórców (t.j. w Stowarzyszeniu Autorów ZAiKS), z drugiej zaś – jego aktywność w Międzynarodowej Konfederacji Związków Autorów i Kompozytorów (CISAC).

Celem naukowym projektu jest (1) zebranie i analiza wszystkich dostępnych źródeł dotyczących działalności prawniczej J. W. Lesmana, (2) wykazanie jego doniosłego wkładu w rozwój polskiego i światowego prawa autorskiego, a także (3) upowszechnienie jego koncepcji doktrynalnych w środowisku prawniczym. Z uwagi na brak prac naukowych w tej materii, proponowane badania mają interdyscyplinarny charakter, łącząc studia biograficzne z doktryną prawa autorskiego.

Znaczenie projektu

Uzasadnieniem dla podjęcia niniejszych badań jest przede wszystkim brak wiedzy o prawniczym dorobku Lesmana w Polsce oraz o jego wkładzie w rozwój krajowego i międzynarodowego prawa autorskiego, co zaskakuje wobec niesłabnącej popularności jego twórczości pisarskiej. Istnieje zarazem potrzeba wypełnienia istotnej luki w zakresie badań biograficznych nad zawodową sferą życia Lesmana. Za sprawą projektu nauka prawa zostanie wzbogacona o znajomość genezy prawa autorskiego w Polsce. Wiedza ta, dla jurystów ma nie tylko istotne znaczenie poznawcze, ale i praktyczne, gdyż ówczesne rozwiązania prawne, których twórcą, współtwórcą lub propagatorem był Lesman, mogą stanowić cenną inspirację dla współczesnych unormowań w dziedzinie prawa autorskiego i ochrony własności intelektualnej.

Z badań wstępnych wynika, iż Lesman był nie tylko wybitnym znawcą prawa autorskiego, ale także jego współtwórcą, autorem publikacji naukowych i prasowych w tej dziedzinie, oraz wspomnianego, nieopublikowanego komentarza do ustawy o prawie autorskim z 1926 r. Był także m.in. autorem projektu nowelizacji ustawy o prawie autorskim z 1926 r., którą po konsultacjach i zmianach uchwalono w 1935 roku. Do jego zasług zaliczyć można także m.in. stworzenie i i przewodniczenie w 1932 r. Komisji Repartycyjnej, czy formułowanie inicjatyw ustawodawczych m.in. w sprawie instytucji droit de suite czy zysków dla twórców z wypożyczania ich książek i nut.

Badania realizowane w ramach projektu mają na celu przeanalizowanie i przedstawienie w sposób uporządkowany wpływu J.W.Lesmana na kształt polskich regulacji prawa autorskiego w dwudziestoleciu międzywojennym i po wojnie. Głębszych badań wymaga także międzynarodowa aktywność Lesmana, który – jak dotąd ustalono – pełnił funkcje radcy prawnego w stowarzyszeniach twórczych (ZAiKS, ZLP, PEN CLUB), a także eksperta w dziedzinie prawa autorskiego przy UNESCO czy członka Komisji Ustawodawczej przy Międzynarodowej Konfederacji Związku Autorów i Kompozytorów (CISAC), zrzeszającej w latach 30-tych XX w. 51 organizacji autorskich z 28 krajów. Był tam referentem z ramienia Polski w latach 1928-1938, a także na innych międzynarodowych konferencjach. Po wojnie zaś opracował nowatorski projekt utworzenia Instytutu Prawa Autorskiego (1947 r.). Dwukrotnie był też prezesem ZAiKS (1957, 1959 r.).

Nowatorski charakter projektu przejawia się w zebraniu i analizie dotąd nieznanych faktów o naukowej i zawodowej sferze życia Lesmana oraz w dogmatycznej analizie jego koncepcji prawnoautorskich z perspektywy krajowej oraz międzynarodowej. Nie istnieje na ten temat żadna publikacja. Planowana publikacja monograficzna ujawni nowe fakty na temat jednego z najwspanialszych polskich twórców literackich, a także wykaże wkład Lesmana w rozwój polskiej i międzynarodowej doktryny prawa autorskiego, wpisując się w ważne rocznice: 90-lecie CISAC (2016), 90-lecie inauguracji adwokackiej działalności Lesmana (2019), oraz 100-lecie działalności polskiego Stowarzyszenia Autorów ZAiKS (2018). Umożliwi także popularyzację wiedzy na ten temat nie tylko w środowisku prawników, ale i społeczeństwa oraz społeczności międzynarodowej.

Proponowane badania pozwolą zebrać wszystkie publikacje Lesmana dotyczące prawa autorskiego i dokonać ich naukowej analizy, w tym ocenić ich przydatność we współczesnej, wciąż ewoluującej sferze prawa autorskiego. Badania te wykażą również wpływ Lesmana na rozwój międzynarodowego prawa autorskiego poprzez prawnoporównawczą analizę jego pracy naukowej W najszerszym zaś aspekcie cywilizacyjnym, w erze rewolucji cyfrowej oraz w dobie unijnych i globalnych unormowań praw twórców, reprezentowanych w międzynarodowych zrzeszeniach, koncepcje Lesmana mogą okazać się szczególnie cenne. Natomiast historycy, socjolodzy czy literaturoznawcy poznają nowe, archiwalne fakty oraz źródła inspiracji twórczej poety.

Koncepcja i plan badań

Wyniki badań wstępnych

Przygotowanie do proponowanych badań jest już prowadzone w ramach działalności wnioskodawcy od października 2014 r. Wnioskodawca uzyskał pozwolenie spadkobierców ustawowych J. W. Lesmana: córki Krystyny Brzechwy-Reyzz oraz Adama Magajewskiego na wgląd i wykorzystanie wszelkiej dokumentacji, dotyczącej prawniczej i organizacyjnej działalności Lesmana, m.in. w ZAiKS. W tym też okresie przeprowadzono wywiad z córką Lesmana, K. Brzechwą-Reyzz na temat prawniczej działalności jej Ojca oraz pozyskano do zeskanowania jego dotąd nie publikowane fotografie z prywatnego archiwum. Przeprowadzono również wstępne kwerendy m.in. w Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, ZAIKS, Muzeum Literatury, Instytucie Pamięci Narodowej, Ośrodku Badawczym Adwokatury, Związku Literatów Polskich. Zebrano też pierwsze artykuły naukowe oraz częściowo ustalono tematykę międzynarodowych referatów Lesmana (zob. część Literatura).

Ogólny plan badań

Plan badań zakłada następujące fazy:

Zebranie faktów biograficznych dotyczących zawodowej strony życia poety
Zebranie artykułów naukowych i referatów dotyczących prawa autorskiego
Analiza wkładu doktrynalnego
Napisanie publikacji naukowej (pracy zbiorowej członków zespołu badawczego)
Popularyzacja wyników badań

Szczegółowe cele badawcze

1. Ustalenie danych biograficznych dotyczących zawodowej sfery życia J. W. Lesmana.

Celem tej fazy badań jest zebranie i weryfikacja faktów dotyczących życia Brzechwy jako prawnika. Wstępne badania wnioskodawcy wskazują na istnienie tu wielu białych plam i powielanych przekłamań. Zebrany materiał zostanie poddany wnikliwej analizie, potwierdzony w innych źródłach piśmienniczych i osobowych, uzupełniony wywiadami z krewnymi i współpracownikami Lesmana.

2. Zebranie artykułów naukowych dotyczących prawa autorskiego

W czasie trwania projektu przeprowadzone zostaną szczegółowe badania archiwalne dotyczące działalności prawniczej Lesmana m.in. w Bibliotece Narodowej, Archiwum Stowarzyszenia Autorów ZAiKS, Archiwum Sądu Najwyższego, Archiwum Sądu Apelacyjnego, Archiwum Sądu Okręgowego, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości, Ośrodku Badawczym Adwokatury, Archiwum Okręgowej Rady Adwokackiej, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, Archiwum Muzeum Literatury, Archiwum Związku Literatów Polskich, Archiwum Polskiego Oddziału PEN CLUBU, Archiwum Spółdzielni Wydawniczej CZYTELNIK, Archiwum Radia i Telewizji, Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy. Projekt wymagać będzie również kwerend badawczych w zagranicznych ośrodkach naukowych, zwłaszcza w archiwach międzynarodowych organizacji zajmujących się ochroną prawa autorskiego, celem odnalezienia referatów i publikacji związanych z prawniczą aktywnością Lesmana (m.in. CISAC i UNESCO).

3. Analiza wkładu w naukę prawa autorskiego Lesmana

W ramach tej fazy badań zebrane artykuły naukowe i referaty zostaną poddane analizie prawnej pod kątem ich znaczenia i wpływu na rozwój prawa autorskiego oraz możliwości zastosowania koncepcji Lesmana w dzisiejszym prawie autorskim. Analiza wymagać będzie dostępu zarówno do archiwalnych treści koncepcji Lesamana oraz innych prawników, zajmujących się prawem autorskim w dwudziestoleciu międzywojennym, jak i do baz danych współczesnych treści prawniczych dotyczących tej tematyki.

4. Pisanie monografii naukowej oraz publikacja artykułów naukowych

Faza ta obejmie napisanie jednej monografii naukowej (pracy zbiorowej) oraz szeregu artykułów naukowych. Roboczy tytuł monografii odpowiada tytułowi niniejszego wniosku. Monografia składać się będzie z dwóch części.

Część I (podsumowująca badania biograficzne) poruszy m.in. takie zagadnienia, jak: studia prawnicze i początki działalności w ZAiKS (1918-1924); praktyka w Wydziale Cywilnym Sądu Okręgowego w Warszawie (1924-1926); aplikacja adwokacka w kancelarii Jana Fidlera (1926-1929); własna kancelaria (1929-1939); funkcja radcy prawnego w ZAiKS (od 1929); głośne procesy sądowe mec. J. W. Lesmana; międzynarodowa działalność m.in. jako członka Komisji Ustawodawczej CISAC; udział w międzynarodowych kongresach CISAC i innych, powojenna pracę Lesmana jako radcy prawnego ZAiKS, ZLP, PENCLUBU i wydawnictwa Czytelnik (od 1945); międzynarodowa działalność ekspercka w dziedzinie prawa autorskiego (m.in. w UNESCO oraz jako członka Międzynarodowej Komisji Prawniczej CISAC).

W części II wykazany zostanie wkład Lesmana w rozwój prawa autorskiego, a w szczególności jego rola we współtworzeniu przepisów prawa autorskiego oraz w wyjaśnianiu kluczowych instytucji prawa autorskiego dwudziestolecia międzywojennego. W tej części przedstawione zostaną także rozważania na temat możliwości wykorzystania konstrukcji prawnoautorskich Lesmana w erze cyfrowej, w tym w ramach obowiązującego współcześnie polskiego oraz unijnego prawa. W części tej zostanie poddana pogłębionej analizie piśmiennictwo J.W.Lesmana z zakresu prawa autorskiego, zarówno o charakterze naukowym, jak i popularnonaukowym oraz – w przypadku ich odnalezienia – wystąpienia na konferencjach naukowych. W tej części. przedstawiony zostanie również wkład adw. Lesmana w ustawodawstwo: powierzenie mu projektu nowelizacji prawa autorskiego z 1926 r. przez Towarzystwo Ochrony Prawa Autorskiego; wprowadzenie z jego inicjatywy do ustawy w 1935 r. instytucji droit de suite; napisanie komentarza do ustawy o prawie autorskim wraz ze zbiorem orzeczeń polskich i zagranicznych (1939). Książkę uzupełnią: Kalendarium, Indeks osobowy, Indeks rzeczowy, Wykaz źródeł, Wykaz fotografii, Aneksy (jednym z planowanych aneksów jest naukowe opracowanie komentarza J.W.Lesmana do ustawy o prawie autorskim z 1926 r. zrekonstruowanego na podstawie materiałów archiwalnych).

5. Popularyzacja wyników badań

W ramach projektu planowane jest także opublikowanie artykułów o prawniczej działalności Lesmana oraz sporządzenie i rozesłanie do mediów artykułów popularno-naukowych o tej sferze życia poety. Planowane jest także zorganizowanie konferencji naukowej dla środowisk uniwersyteckich i korporacyjnych wraz z wystawą poświęconą prawniczej działalności Lesmana, w tym: zorganizowanie panelu dyskusyjnego na ten temat w ZAiKS, przygotowanie referatu o międzynarodowej działalności J. W. Lesmana na posiedzenie CISAC oraz zorganizowanie wieczoru autorskiego na ten temat w Domu Literatury Związku Pisarzy Polskich i PEN-Club w Warszawie. W ramach tej fazy planowane jest m.in. przeprowadzenie ankiety wśród prawników i studentów na uniwersyteckich wydziałach prawa dotyczących Brzechwy jako specjalisty od prawa autorskiego.

Metodyka badań

Badania będą miały charakter interdyscyplinarny łącząc prawo z badaniami historycznymi. Realizowane będą za pomocą kilku metod: opisowej, analizy piśmienniczej, krytycznej analizy dogmatycznej, komparatystyki prawniczej oraz analizy historyczno-prawnej przy pomocy dwóch ekspertów: jednego zajmującego się badaniami nad życiorysem Lesmana i drugiego zajmującego się krytyczną analizą prawnoautorskich dokonań Lesmana.

W ramach badań zostaną wykorzystane następujące techniki:

– kwerendy archiwalne w Polsce (ponad 30 archiwów, m.in. sądownicze, prawnicze, literackie, uniwersyteckie, miejskie, stowarzyszeń twórczych, RTV, IPN) oraz za granicą (m.in. w archiwach CISAC i UNESCO)

– krytyczny przegląd specjalistycznego piśmiennictwa polskiego i międzynarodowego z okresu międzywojennego (1918-1939) i powojennego (1946-1966), m.in. „Palestra” i „INTER-AUTEUR”, „Le Droit d`Auteur”

– krytyczne porównanie międzynarodowych systemów i rozwiązań prawnych w publikacjach naukowych Lesmana (Polska a ZSRR, Łotwa, Francja, Niemcy, Czechosłowacja, USA i in.)

– badania zbiorów rodzinnych spadkobierców ustawowych: Krystyny Brzechwy-Reyzz i Adama Magajewskiego oraz wywiady z żyjącymi jeszcze świadkami badanych wydarzeń

Wyniki badań zostaną przeanalizowane i opracowane poprzez selekcję zebranego materiału i przedstawienia go na interdyscyplinarnym tle ówczesnej historii świata oraz międzynarodowego prawodawstwa.

Literatura

Z powodu zniszczenia podczas drugiej wojny światowej archiwów sądowych i instytucjonalnych (m.in. Sąd Najwyższy, ZAiKS) brak w Polsce licznych dokumentów, przedstawiających zarówno krajową, jak i międzynarodową działalność Lesmana. Z tego powodu konieczne jest uzupełnienie tych braków w archiwach zagranicznych. Wyniki dotychczasowych badań pozwalają na wskazanie następujących pozycji z zakresu nauki prawa autorstwa Lesmana:

Książki i broszury prawnicze Jana W. Lesmana (dotąd ustalone)

W. Lesman, Prawo autorskie. Komentarz z orzecznictwem polskim i zagranicznym, Warszawa 1939 [złożony do druku, nie wydany, przetrwał w formie odbitki korektorskiej („szczotkowej”)]
Lesman, Kodeks zobowiązań, Poznań 1945 (232 strony)
Brzechwa, Konwencja Berneńska i jej dzieje, nakładem ZAiKS, Warszawa 1947
Brzechwa, Ochrona twórczości artystycznej, nakładem ZAiKS, Warszawa 1947
Brzechwa, Prawo autorskie w ZSRR, nakładem ZAiKS, Warszawa 1950

Prawnicze artykuły naukowe Jana W. Lesmana (dotąd ustalone)

Lesman, Prawo autorskie w kinematografii dźwiękowej, „Palestra” rocznik 1931, s. 179-190 (I cz.), s. 307-317 (II cz.)
Lesman, Droit de suite w prawie autorskiem, „Palestra”, rocznik 1933, s. 191-203
Lesman, Prawo autorskie w ZSRR, „Palestra”, rocznik 1934, s. 286-292 (I cz.), s. 399-413 (II cz.), s. 493-507 (III cz.)
Lesman, Nowelizacja prawa autorskiego, „Palestra”, rocznik 1935, s. 489-501
Lesman, Prawo autorskie w Polsce, „Le Droit d`Auteur”, Biuro Unii Berneńskiej, nr 4 z 1937 r.
Lesman – redaktor naczelny i autor kilkudziesięciu artykułów w „Biuletynie ZAiKS” (w latach 1937-1939 i 1948-1949)
Lesman, Referat popularyzujący zasady prawa autorskiego, zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości dla ZAiKS, publikacja w Biuletynie MS, listopad 1947 r.

Wybrane referaty prawnicze wygłoszone na międzynarodowych konferencjach

Lesman, Uznanie praw autorów dzieł kinematograficznych, XII Kongres Międzynarodowej Konfederacji Związku Autorów i Kompozytorów (CISAC), Paryż 11-19 czerwca 1937 r.
Lesman, Eksploatacja książki przez biblioteki publiczne, akademie i czytelnie, Posiedzenie Komisji Ustawodawczej Międzynarodowej Konfederacji Związku Autorów i Kompozytorów (CISAC), Rzym 11-13 kwietnia 1938 r.
Lesman, Les problèmes d`organisation de la quatrième Fédération, XIII Kongres Międzynarodowej Konfederacji Związku Autorów i Kompozytorów (CISAC), Sztokholm czerwiec 1938 r.
Lesman, Le statut de l`ouvre (Status utworu artystycznego), XIII Kongres Międzynarodowej Konfederacji Związku Autorów i Kompozytorów (CISAC), Sztokholm czerwiec 1938 r.
Lesman, La situation juridique dans le domaine du film en Pologne (Sytuacja prawna w dziedzinie produkcji filmów w Polsce), XIII Kongres Międzynarodowej Konfederacji Związku Autorów i Kompozytorów (CISAC), Sztokholm czerwiec 1938 r.

Wybrana przedwojenna literatura prawnicza:

Adwokat polski za cnotą, praca anonimowa, Warszawa 1791

Torosiewicz, Myśli o powołaniu obrońców sądowych, Warszawa 1822
Niemirowski, Pogląd dziejowy i zasadniczy na stanowisko obrońcy, Warszawa 1869
Spasowicz, Prawo autorskie i kontrefakcja, Warszawa 1874
Bennis, Ochrona praw autorskich w dawnej Polsce, Kraków 1887
Górski, W kwestii własności literackiej, Warszawa 1891
Kohler, Das literarische und artistische Kunstwerk und sein Autorschutz, Manncheim 1892
Ossowski, Ochrona praw własności przemysłowej w Król. Polskim, Berlin 1919
Zoll, Prawo autorskie w projekcie prof. F. Zolla, Kraków 1920
Zoll, O Konwencji Berneńskiej, Kraków 1923

Car S., Zarys historii adwokatury w Polsce, Warszawa 1925

Merwin, Das neue polnische Urherberrecht, „Internationales Anwaltsblatt”, VI-VII 1927, Austria
Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z 29.03. 1926 z materjałami, Warszawa 1928
Czosnowski, Ochrona Praw Autorskich w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 1928
Biernacki, Prawo autorskie w zastosowaniu radiofonii, Warszawa 1932
M. Grzybowski, Ochrona osobista stosunku do dzieła po śmierci twórcy, Kraków 1933
Waśkowski, Zadania adwokatury i zasady etyki adwokackiej, Warszawa 1934
Zoll, Znamienny objaw umoralnienia prawa w polskiej ustawie o prawie autorskim, Lwów 1936
Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937
Groeger, Prawo autorskie, Warszawa 1937
Payen, O powołaniu adwokatury i sztuce obrończej, Warszawa 1938
Basseches, I. Korkis, Ustrój adwokatury oraz zasady etyki adwokackiej, Warszawa 1938
Ruff, Dyscyplina adwokatury, Warszawa 1939

Z nowszych opracowań:

Stępień, Zapomniana sfera życia Jana Brzechwy (1898-1966): mecenas Jan Wiktor Lesman jako pionier polskiego i międzynarodowego prawa autorskiego, „Palestra” nr 10/2016
Górnicki, Rozwój idei praw autorskich: od starożytności do II wojny światowej, Wrocław 2013

Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919 – 1939, Wydawnictwo Kolonia Limited, Wrocław 2000,

Górnicki, „Droit moral“, insbesondere nach dem Tode des Urhebers, im polnischen Urheberrechtsgesetz aus dem Jahre 1926, [w:] A. Gulczyński (Hg.), Leben nach dem Tod. Rechtliche Probleme im Dualismus: Mensch – Rechtssubjekt, Leukam, Graz 2010, s. 183-211
Górnicki, Rozwój idei praw autorskich od początków do II wojny światowej, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2006, z. 3, Kraków 2006, s. 735-809
Górnicki, Droit moral w polskiej ustawie o prawie autorskim z 1926 roku, AUW No 2887. Prawo CCXCVIII, Wrocław 2006, s. 211-240
Gliściński, Dyskursy prawa autorskiego – krótka historia, Warszawa 2015.