Autor: redakcja FREE

Wyjątkowo skomplikowaną sprawą jest kwestia odżycia praw do komentarza do prawa autorskiego z 1926 roku Jana Wiktora Lesmana (czyli Brzechwy).

Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na brzmienie Konwencji berneńskiej regulującej także kwestie odżycia praw po tym, jak upłynął już okres ochrony praw majątkowych do utworu.

Należy wobec tego zadać sobie pytanie, czy jeżeli doszło do upływu ochrony majątkowych praw autorskich do komentarza Brzechwy to mogło dojść do ich odżycia w Polsce pomimo brzmienia art. 18(2) konwencji berneńskiej?

W czasie kiedy Brzechwa pisał swój komentarz obowiązywała redakcja rzymska (1928 r.) Konwencji berneńskiej z 1886 r. Konwencja przewidywała 50 letni okres ochrony praw majątkowych twórcy po jego śmierci i stan ten utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Należy jednak pamiętać, że konwencja berneńska oparta jest o zasadę minimum konwencyjnego (w prawie UE zwaną zasadą harmonizacji minimalnej) prawodawstw państw związku, a więc unijna zasada ochrony praw majątkowych przez 70 lat po śmierci twórcy (obowiązująca także w Polsce) jest zgoda z konwencją berneńską.

Regułą ogólną konwencji berneńskiej jest jej stosowanie do tych utworów, których czas ochrony jeszcze nie upłynął w momencie wejścia jej w życie: „(1) Konwencję niniejszą stosuje się do wszystkich utworów, które z chwilą wejścia jej w życie nie stały się jeszcze dobrem ogólnem w kraju powstania dzieła, z powodu upływu czasu trwania ochrony.”(art. 18 ust. 1) Jednakże, zarówno w okresie, kiedy Brzechwa pisał komentarz, jak i w obecnej redakcji traktatu, konwencja przewidywała, że gdyby „przez upływ czasu trwania ochrony, która mu była poprzednio przyznana, utwór jaki stał się już dobrem ogólnem w kraju, gdzie się żąda ochrony, tam już utwór ten nie będzie ponownie chroniony.” (art. 18 ust. 2 konwencji berneńskiej w redakcji rzymskiej).

Przepis ten nie został zmieniony w obecnej redakcji paryskiej z 1979 r. i brzmi następująco w języku angielskim: „(2) If, however, through the expiry of the term of protection which was previously granted, a work has fallen into the public domain of the country where protection is claimed, that work shall not be protected anew.”

Wydaje się, że państwa, które zgodziły się stosować minimum konwencyjne nie mogą samodzielnie zadecydować o odżyciu praw, choć absolutnej pewności nie ma. Ustęp 3 tego artykułu jest bowiem trudny do odszyfrowania: (3) „Stosowanie tej zasady nastąpi na podstawie przepisów, mieszczą­cych się w specjalnych konwencjach, już istniejących między krajami związkowemi lub w tych, które mają być w tym celu zawarte. W braku podobnych przepisów odnośne kraje, każdy „dla siebie, określą warunki stosowania tej zasady.”

Jeżeli nie ma dodatkowych konwencji precyzujących odżycie praw do utworów, które weszły do domeny publicznej to czy np. Rzeczpospolita Polska mogła sama określić „warunki stosowania tej zasady” w taki sposób, że w istocie do odżycia praw doszło?

Wątpliwości nie wyjaśnia także ustęp 4 tego artykułu, który brzmi: „(4) Przepisy poprzedzające stosuje się również w razie nowych przy­ stąpień do Związku i w przypadku, kiedy czas trwania ochrony zostałby prze­ dłużony przez zastosowanie artykułu 7, lub przez zrzeczenie się zastrzeżeń.”

Nie ulega wątpliwości, że Brzechwa był nie tylko wybitnym znawcą prawa autorskiego, zarówno polskiego, jak i międzynarodowego, ale także że był uznanym autorytetem za granicą. Zachowały się źródła poświadczające uznanie specjalistów z zakresu prawa autorskiego dla właśnie Brzechwy, a nie innych delegatów rządu polskiego do CISAC.

W swoim niewydanym komentarzu Brzechwa pokazuje, jak głęboko rozumiał międzynarodowe prawo autorskie. Czytelnik może się zapoznać z historią rozwoju prawa autorskiego jeszcze sprzed uchwalenia konwencji berneńskiej. Brzechwa opisuje przykłady zawierania umów dwustronnych i wielostronnych w zakresie ochrony praw twórców. W tym kontekście dopiero przedstawia kulminacyjny moment w rozwoju międzynarodowego prawa autorskiego, jakim było przyjęcie konwencji berneńskiej.

Wiele pracy włożył także w analizę zmian w konwencji berneńskiej, które przyjmowane były w kolejnych rewizjach tego aktu.

Warto także podkreślić dogłębną znajomość radzieckiego prawa autorskiego. Brzechwa napisał monografię na ten temat i zamierzał ją wydać w 1950 roku, ale nie przeszła ona procesu recenzyjnego. Anonimowy recenzent zarzucił Brzechwie nieznajomość podstawowych zasad komunistycznego ustroju i książka – podobnie jak komentarz do prawa autorskiego z 1926 roku – nigdy się nie ukazała.

Choć Brzechwa napisał szereg wierszy sławiących Stalina, PZPR i socrealistyczną rzeczywistość to nie był uważany za „swojego” człowieka przez liderów komunistycznej Polski. Szantażowano go odnalezionymi tomikami wierszy sławiącymi Piłsudskiego, jeszcze z czasów, gdy był szarym legionistą. Zachowały się także źródła mówiące o jego rozmowie z słynnym z okrucieństw podczas przesłuchań majorem Różańskim, który stwierdził, że jego koledzy mieli szczęście, że zdążył ich jeszcze dopaść.

Brzechwa będzie jednak wyjeżdżać za granicę za zgodą Urzędu Bezpieczeństwa na konferencje poświęcone prawu autorskiemu. Będzie także z jednej strony wydawał wiersze sławiące socjalistyczną rzeczywistość i opłakujące śmierć Stalina, a z drugiej próbował przemycać twórczość jasno wskazującą na absurdalność komunistycznego ustroju. Jednym z najlepszych przykładów jest ostatecznie nieprzepuszczony przez cenzurę utwór o grabarzu, który wymordował całą swoją rodzinę aby wykonać normę produkcji w swoim zawodzie (za M. Urbanek, Brzechwa nie dla dzieci, s. 207).

Jego komunistyczną „niepewność” dodatkowo podkreśla udział w teatrze satyrycznym „Stańczyk”, który mimo rosnącej odwilży po 1956 zdołał rozwścieczyć komunistyczne władze do tego stopnia, że go szybko zamknęły za wyśmiewanie socrealistycznej rzeczywistości. Brzechwa bez wątpienia dostrzegał absurdalność ustroju komunizmu w Polsce, nie przeciwstawiał mu się otwarcie, ale pozostawił wystarczająco dowodów na to, że nie był jedynie zaślepiony nowym ustrojem.

Zastanawiające jest dlaczego Brzechwa znakomity krytyk rzeczywistości i bardzo dowcipny bajkopisarz, który w dwudziestoleciu międzywojennym oprócz wiersze dla dzieci pisał także poematy sławiące Piłsudskiego, po drugiej wojnie światowej zaczął także pisać wiersze na cześć socrealizmu i Stalina?

Czasami można spotkać się z opinią, że Brzechwa nie był po prostu typem bohatera. Należy jednakże pamiętać, że Jan Brzechwa będąc Żydem przeżył okupację w Warszawie, pracując jako ogrodnik na Służewcu, a także brał udział w Powstaniu Warszawskim. Niebezpieczeństwo towarzyszyło mu więc na co dzień. Wiedział też dobrze, jakie niebezpieczeństwo grozi mu nie tylko od hitlerowców ale także od szmalcowników, którzy w pewnym momencie za wywlekli go na aleję Szucha i tylko wrodzone szczęście i dowcip pozwoliło Mu uniknąć najgorszego.

Nie tłumaczy to jednakże, bałwochwalczych wiersze na cześć Stalina, który zaczął pisać już nie jako adwokat prowadzący kancelarię przedwojennej Warszawie, ale jako Radca prawny ZAIKSu. Czyżby zrobił tak, aby zostać wreszcie uznanym przez komunistyczną wierchuszkę, która wciąż krytykowała jego wiersze, jako zbyt indywidualistyczne i nie przydatne w socjalistycznym ustroju? Czy w ten sposób chciał sobie zapewnić bezpieczeństwo w powojennej Polsce?